شاه ولی الله دهلوی
«ابوالفیاض قطب الدین احمد بن عبدالرحیم» معروف به «شاه ولى الله دهلوى» و «محدث دهلوى» (۱۱۱۴- ۱۱۷۶ ق)، دانشمند مسلمان، قرآن شناس، حدیث پژوه، فقه پژوه و متکلم، اسلام شناس و احیاگر اصلاحگرى عرفانى مشرب بزرگ اندیشه دینى، اخلاقى و اجتماعى، سیاسى در قرن دوازدهم هجرى در شبه قاره هند مى باشد. از جمله آثار او ترجمه‌ای از قرآن کریم است.
زندگی‌نامه
ولى الله دهلوی متولد ۱۱۱۴ قمری در دهلى هند است. اولین معلم او پدرش شاه عبدالرحیم عمرى (م، ۱۱۳۱ ق)، موسس و مدیر مدرسه علمیه رحیمیه در دهلى بود (کلمه شاه در اینجا، لقب طریقتى عرفانى است). معروف است که او در هفت سالگى قرآن کریم را حفظ کرد. در پانزده سالگى به توصیه پدر به طریقت صوفیانه نقش بندیه وارد شد. سپس استاد و مدیر مدرسه پدر گردید. در سال ۱۱۴۳ قمری به حج رفت و این فریضه دینى واجب را به جاى آورد؛ و چهارده ماه در حرمین شریفین، به ویژه مدینه رحل اقامت افکند و نزد علماى بزرگ آنجا به تجدید و توسعه آموخته هاى خود، به ویژه در زمینه حدیث پرداخت.
در سال ۱۱۴۵ قمری به هند بازگشت و از آن پس عمر خود را یکسره وقف تعلیم، تألیف و ارشاد یاران طریقت خود کرد. یک دهه بعد، اثر گران‌سنگ علمى، اجتماعى خود «حجت الله البالغة» را به عربى نوشت. وى در این کتاب صلاى احیاگرى و بازگشت به خلوص اولیه فرهنگ و علوم اسلامى، با تاکید بر قرآن و حدیث و نیز چاره اندیشى هاى اجتماعى براى حل معضلات مسلمانان در داده است.
شاه ولى الله دهلوى در سال ۱۱۷۶ قمری وفات یافت و در دهلی مدفون گردید.
فعالیت‌های فرهنگى اجتماعى
نهضت فرهنگى، اجتماعى و سیاسى اى که او، فرزندان (به ویژه عبدالعزیز از میان پنج پسرش) و شاگردانش به بار آورند، به تعبیر عبیدالله سندى (م، ۱۹۴۴ م)، «نهضت ولى الله» نام گرفت.
پس از تاسیس پاکستان و استقلال آن، شاه ولى الله به صورت قهرمان ملى و متفکر سیاسى، اجتماعى تلقى شد و به او همان شأنى را دادند که به عارف مسلمان هندى و مصلح دینى اجتماعى قرن هفدهم میلادى یعنى شیخ احمد سرهندى داده بودند. امروزه، چنان که اشاره شد، نهضت‌هاى بزرگ دینى اسلامى در گستره جنوب آسیا، به ویژه گروهى به نام دیوبندى که تکثرگرایى و روحیه و پیش زمینه عرفانى دارند، خود را ملهم از آراء و آثار شاه ولى الله و فرزندش شاه عبدالعزیز مى دانند.
جنبش‌هایى که کمابیش صوفى، تصوف ستیزند، نظیر اهل حدیث، حتى پیروان مولانا مودودى، در زندگى و آثار شاه ولى الله، بازگشت به مبانى اصلى شریعت، طرد سیاسى تاثیرات و نفوذ فرهنگى، استعمارى بیگانه و در یک کلام، سرچشمه اعتقادات اصلاح طلبانه خود را مى یابند. در زمان حیات شاه ولى الله، مخالفت‌هاى فرقه هاى نژادى غیرمسلمان هندى نظیر «جات» و «مراتهه»، و قهراً پس از وفاتش اشغال و استعمار انگلستان در کار بود. نواده او شاه اسماعیل شهید، با وجود تلاش براى برانداختن رسوم خرافه آمیز محلى بعضى از توده هاى مسلمانان و نیز اعتقاد به لزوم جهاد با نیروهاى غیرمسلمان و اشغالگر هند، در عین حال، مانند جدش شاه ولى الله، داراى آثار عرفانى بر وفق مکتب ابن عربى است.
دسته دیگرى از پیروان او که برجسته ترین آن‌ها، شاگرد و خویشاوند نزدیک او محمد عاشق (م، ۱۷۷۳ م) بود، در عمل، پیگیر گرایش‌هاى عرفانى شاه ولى الله شدند.
آثار و تألیفات
شاه ولى الله مردى کوشا و کثیر التألیف بود. نگرش و اندیشه صوفیانه او، ته رنگى در آثارش دارد و هدفش به بار آوردن تهذیب نفس و وسعت مشرب است و در هر حال، برجسته و موکد نیست. او داراى زندگى نامه خودنوشت کوتاهى به نام «الجزء اللطیف فى ترجمة العبد الضعیف» (به فارسى) است و در کتاب «انفاس العارفین» هم اشارات زندگى نامه اى دارد. آثار او را تا یکصد کتاب و رساله هم برشمرده اند که در حدود سى اثر از آن‌ها به چاپ رسیده است. آثار او به دو زبان عربى و فارسى نوشته شده است. برخى از آثار او از این قبیلند:
۱- الطاف القدس فى معرفة لطائف النفس؛
۲- الانتباة فى سلاسل اولیاء الله؛
۳- اتحاف النبیة فى ما یحتاج الیه المحدث و الفقیه؛
۴- فتح الرحمن فى ترجمة القرآن، که پایان ترجمه و پاکنویس آن به تصریح خود شاه ولى الله در ۱۱۵۱ قمری بوده است؛
۵- الفوز الکبیر فى اصول التفسیر، که رساله‌اى کم حجم و پر مغز درباره اصول و مبانى تفسیر قرآن است؛
۶- المقدمة فى قوانین الترجمة؛
۷- نامه هاى فارسى؛
۸- حجت الله البالغة.
منابع
- جامع التفاسیر نور (لوح فشرده).